اختلالات اضطرابی در کودکان در دسته اخـتلالهای درون گرا محسوب می شود. اضطراب جدایی یک هیجان دارای عاطفه منفی است که در واقع احساس نگرانی در مورد یک خطر که احتمال بروز دارد تعریف میشود. نشانههای این اضطراب در کودکان و بزرگسالان تقریبـاً یکی هسـتند امـا شیوه ظاهر شدن آن در سنین مختلف میتواند متفاوت باشد. اضطراب جدایی یا separation anxiety، پریشانی در هنگام جدایی از مادر یا پدر در کودکان است. این اختلال تا زمانی که حاد نشده باشد، یکی از علائم رشد طبیعی بوده و در میان اغلب کودکان رایج است. اما زمانی این اختلال حاد شمرده میشود که حس پریشانی بسیار شـدید باشد یـا تـا دوران بزرگسالی نیز باقی بماند.
اختلال اضطراب جدایی اغلب در سنین نزدیک به پیش دبستانی اتفاق میافتد و معمولا در سنین زیر رواج بیشتری دارد:
طبق تحقیقات و بررسیهای انجام شده، درصد شیوع این عارضه در کودکان ۲ تا ۴ سال، معادل با ۱۷ درصد است! البته در این خصوص آمارهای گونـاگونی ارائـه شـده اسـت. در تعدادی از مطالعات دیگر میزان شیوع این اختلال در کودکان حداقل ۲.۶ درصد و حداکثر ۴۱.۲ درصد گزارش شده و به همین خاطر اختلال اضطراب جدایی، شایعترین تشخیص اضطراب در این گروه سنی شناخته شده است.
از آنجایی که بیشتر زمان کودک در طول روز با مادر سپری میشود و اینکه مادر درک بسیار بهتری نسبت به رفتارهای کودک دارد بنابراین مادران تاثیر مستقیم بر واکنشهای اضطرابی نوزادان دارند، و میشود ریشه اضطراب کودک را در روابـط وی بـا مادر جستجو کرد. برای بیشتر کودکان تصور و حضور در جایی که مادر در آن نیست، با میزانی از اضطراب همراه اسـت، ولی کودک معمولا توانایی کنترل و مدیریت این اضطراب را دارد.
در کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی بـه نظر مـیرسـد ایـن توانایی کنترل وجود ندارد. به این دلیل تنظیم و ابراز هیجانات برای کودک دشوار میشود. در ایـن میان سطح دلبستگی مادر و کودک، رابطه معناداری با شیوه مقابلـه کودکان در رویـارویی بــا ایــن موقعیــتهــا دارد. به عبارت دیگر هر چه دلبستگی فرزند به مادر (یا به طور کلی والدین) بیشتر باشد اضطراب جدا شدن از او (آنها) برایش دشوارتر میشود.
از جمله علائمی هستند که میتوانند نشاندهنده اختلال اضطراب جدایی باشند.
طبق مطالعاتی که از سوی روانشناسان برجسته، از جمله فرناز اکوان صورت گرفته، راهکارهایی که میتوانند در پیشگیری از بروز این اختلال جلوگیری کنند عبارتند از:
پس برای پیشگیری از اضطراب جدایی در کودکان باید دید که خود والدین کودک تا چه اندازه در ابراز احساساتشان موفق هستند و میتوانند بر هیجان خود کنترل داشته باشند. سپس باید دید که چقدر به کودکشان آموزش میدهند که هیجانش را بروز دهد و کنترل کند. همچنین حمایت عاطفی والدین و ایجاد یک رابطه امن با کودک میتواند نقش پیشگیرانه ای از ابتلا به اضطراب جدایی داشته باشد.
برای درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان، مراجعه به متخصص روانشناسی کودک و روان درمانگر کودک الزامی است. از جمله راهکارهایی که برای درمان این اختلال از سوی روانشناسان پیشنهاد میشود، عبارتند از:
این نوع درمان به بیماران کمک میکند تا الگوهای فکری منفی را شناسایی و تغییر دهند. در CBT، تکنیکهایی برای مواجهه با ترسها و کاهش اضطراب تدریجی آموزش داده میشود.
در این نوع درمان، خانوادهها در فرآیند درمان شرکت میکنند. هدف این است که به والدین و فرزندان کمک شود تا ارتباطات بهتری داشته باشند و از یکدیگر حمایت کنند.
در این روش درمانی با استفاده از کتاب های داستان و شخصیت های داستانی، کودکان میتوانند به درک بهتری از احساسات و تجربیات زندگی دست پیدا کنند و با بکارگیری آنها بتوانند بر اضطراب جدایی خود چیره شوند.
یادگیری تکنیکهای تنفس عمیق، مدیتیشن یا یوگا میتواند به کاهش سطح اضطراب کمک کند و به بیماران کمک کند تا در موقعیتهای استرسزا احساس آرامش بیشتری داشته باشند.
برای کودکان، بازی میتواند ابزار موثری باشد. این روش به کودکان اجازه میدهد تا احساسات خود را از طریق بازی و خلاقیت بیان کنند و با اضطرابهایشان مواجه شوند. بازی کودکان در فضای باز هم تاثیر چشمگیری در افزایش خلاقیت آنها و افزایش تاب آوریشان در برابر جدایی از والدین دارد.
مراحل پیاده سازی و اجرای بازی درمانی برای کودکانی که دچار اختلال اضطراب جدایی هستند عبارتند از:
بازی به کودکان احساس راحتی میدهد و آنها را تشویق میکند تا احساسات و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند.
در طول بازی، درمانگر میتواند به الگوهای فکری منفی که باعث اضطراب میشوند، توجه کند و با کودک درباره آنها صحبت کند.
از طریق بازی، کودک میتواند به تدریج با موقعیتهای اضطرابآور مواجه شود. این مواجهه میتواند به صورت نقشآفرینی یا شبیهسازی موقعیتهای واقعی باشد.
درمانگر میتواند به کودک تکنیکهای آرامسازی و مهارتهای حل مسئله را آموزش دهد، که میتواند به مدیریت اضطراب کمک کند.
بازی درمانی میتواند به بهبود مهارتهای اجتماعی و ارتباطی کودک کمک کند، که معمولاً در کودکان با اضطراب جدایی مشکلساز است. این رویکرد به کودکان کمک میکند تا احساسات خود را بهتر درک کنند و ابزارهایی برای مقابله با اضطراب بیاموزند، در حالی که در یک محیط بازی و بدون قضاوت قرار دارند.
بازی درمانی با رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) ترکیبی از تکنیکهای آرام سازی، بازی درمانی و اصول CBT است که به ویژه برای کودکان مفید است. در این رویکرد، درمانگر از بازی به عنوان ابزاری برای شناسایی و تغییر الگوهای فکری و رفتاری کودک استفاده میکند.
پزشکان ممکن است داروهای ضد اضطراب یا ضد افسردگی را برای کاهش علائم اضطراب تجویز کنند. این داروها میتوانند به تسکین علائم کمک کنند، اما معمولاً باید همراه با درمانهای غیردارویی استفاده شوند.
این رویکرد با در نظر گرفتن محدودیتهای سنی، ویژه ی کودکان خردسال 3 تا 8 سـال طراحی شده و در آن به کودکان امکان داده میشود که در درمـان خـود مشارکت داشته باشند. در این روش از عروسکهای نمایشی، حیوانات عروسکی، کتاب و دیگر اسباب بازیها استفاده میشود. برای کودکان کم سن به ویژه آنهایی که ارتباط غیر کلامی دارند، استفاده از بـازی و روشهای مبتنی بر آن کارساز مـیباشد.
در یک پژوهش با تحقیق بر کودکان مهدکودک های منطقه 2 شهرداری مشهد، با استفاده از بازی درمانی با رویکرد رفتاری-شناختی 10 جلسه درمانی به شرح زیر تعریف شد:
کودک با درمانگر ارتباط برقرار کرده و درمانگر به کودکان و مادران آنها برنامـههای درمـانی و چگـونگی شرکت آنان را توضیح میدهد.
انواع عروسک ها که هر یک نقشهای متفاوتی را داشته و هیجاناتی را بروز می دادند توسط نمایش عروسکی و تکمیل جملات ناتمام به کودکان آموزش داده میشود.
ارتباط فکر و احساس از طریق الگوی نمایشی برای کودکان اجرا میشود و کودکان خود نیز آنها را به اجرا در می آورند.
از تکنیکهای درمانی این روش شامل احساس آرامش، احساس خوب داشتن، بها دادن و کنترل افکار درونی، نقشـههای اکتشافی کودک (راهبردهای مقابله ای)، جایزه به خود برای کارهای خوب، تمــرین کردن و آرام مانــدن بــه وســیله مهـارتهای مقابلـه ای جدیـد، اسـتفاده میشود.
این جلسات درمانی تاثیر بسزایی در بهبود اختلال اضطراب جدایی این کودکان داشتند.
یکی از کارکردهای بازی در رشد و تحول کودکان، نقـش درمانی آن است. از فواید بازی درمانی برای کودکان عبارتند از:
بازی با نقش درمانی خود فرصتی را برای کودک فراهم میآورد تا بتواند نگرانی ها و نارضایتیهایش از محیط را تخلیه و عواطفش را بیان کند.
تا به الان متوجه شدیم که یکی از شایعترین اختلالات در کودکان اضطراب جدایی است. این اختلال در صورتی که درمان نشود میتواند عواقب جبران ناپذیری در سنین بالاتر برای کودکان ایجاد کند. بـر اسـاس گـزارشی سـه چهـارم کودکانی که از مدرسـه گریـزان هستند مبتلا به اختلال جدایی میباشند و در صـورت عـدم اقدام به موقع برای درمان، ممکن است این کودکان به طور ثانوی دچــار اضطراب افــرطی شوند و عــلاوه بــر آن اختلالهایی چون فوبی اجتماعی، ترس از مکانهای بـاز و هراس را نشان دهند. پس اگر کودک شما به چنین مشکلی دچار هست حتما به یک روان درمانگر مراجعه کنید و به نقش کم نظیر مادر بیشتر توجه کنید تا کودکی سالم، قوی، خلاق و با اعتماد به نفس داشته باشید.