اختلال اضطراب جدایی چیست؟
اختلالات اضطرابی در کودکان در دسته اخـتلال‌های درون گرا محسوب می شود. اضطراب جدایی یک هیجان دارای عاطفه منفی است که در واقع احساس نگرانی در مورد یک خطر که احتمال بروز دارد تعریف میشود. نشانه‌های این اضطراب در کودکان و بزرگسالان تقریبـاً یکی هسـتند امـا شیوه ظاهر شدن آن در سنین مختلف میتواند متفاوت باشد. اضطراب جدایی یا separation anxiety، پریشانی در هنگام جدایی از مادر یا پدر در کودکان است. این اختلال تا زمانی که حاد نشده باشد، یکی از علائم رشد طبیعی بوده و در میان اغلب کودکان رایج است. اما زمانی این اختلال حاد شمرده میشود که حس پریشانی بسیار شـدید باشد یـا تـا دوران بزرگسالی نیز باقی بماند.
اضطراب جدایی در چه سنینی شایع تر است؟
اختلال اضطراب جدایی اغلب در سنین نزدیک به پیش دبستانی اتفاق می‌افتد و معمولا در سنین زیر رواج بیشتری دارد:
- ۶ تا ۷ سالگی با شدت کمتر
- ۷ تا ۹ سالگی با بیشترین شدت
طبق تحقیقات و بررسی‌های انجام شده، درصد شیوع این عارضه در کودکان ۲ تا ۴ سال، معادل با ۱۷ درصد است! البته در این خصوص آمارهای گونـاگونی ارائـه شـده اسـت. در تعدادی از مطالعات دیگر میزان شیوع این اختلال در کودکان حداقل ۲.۶ درصد و حداکثر ۴۱.۲ درصد گزارش شده و به همین خاطر اختلال اضطراب جدایی، شایعترین تشخیص اضطراب در این گروه سنی شناخته شده است.
نقش مادران در اضطراب جدایی کودک
از آنجایی که بیشتر زمان کودک در طول روز با مادر سپری میشود و اینکه مادر درک بسیار بهتری نسبت به رفتارهای کودک دارد بنابراین مادران تاثیر مستقیم بر واکنش‌های اضطرابی نوزادان دارند، و میشود ریشه اضطراب کودک را در روابـط وی بـا مادر جستجو کرد. برای بیشتر کودکان تصور و حضور در جایی که مادر در آن نیست، با میزانی از اضطراب همراه اسـت، ولی کودک معمولا توانایی کنترل و مدیریت این اضطراب را دارد.
در کودکان دارای اختلال اضطراب جدایی بـه نظر مـی‌رسـد ایـن توانایی کنترل وجود ندارد. به این دلیل تنظیم و ابراز هیجانات برای کودک دشوار میشود. در ایـن میان سطح دلبستگی مادر و کودک، رابطه معناداری با شیوه مقابلـه کودکان در رویـارویی بــا ایــن موقعیــت‌هــا دارد. به عبارت دیگر هر چه دلبستگی فرزند به مادر (یا به طور کلی والدین) بیشتر باشد اضطراب جدا شدن از او (آنها) برایش دشوارتر میشود.
اضطراب جدایی در کودکان با چه علائمی همراه است؟
- تـرس از مدرسـه یا مهدکودک و مشـکلات مربوط به خواب (که حداقل 4 هفته وجود داشته باشد)
- چسبیدن بیش از حد کودک به والدین حتی زمانی که والدین در خانه هستند
- نگرانی شدید و مداوم از محروم شدن و آسیب دیدن
- نگرانی بیش از حد در مورد ایمنی خود
- نگرانی هنگام خوابیدن دور از خانه
- ترس و درماندگی از جـدایی
- شکایت‌های جسمانی
- کابوس‌های مکرر
از جمله علائمی هستند که میتوانند نشان‌دهنده اختلال اضطراب جدایی باشند.
راهکار پیشگیری از اختلال اضطراب جدایی کودکان (به گفته روانشناسان)
طبق مطالعاتی که از سوی روانشناسان برجسته، از جمله فرناز اکوان صورت گرفته، راهکارهایی که میتوانند در پیشگیری از بروز این اختلال جلوگیری کنند عبارتند از:
- حمایت شدن کودک از سمت مادر
- برقراری ارتباط عاطفی امن بین مادر و کودک
- توانمندی والدین کودک در بروز احساسات خود و کنترل بر هیجانات
- مدیریت، درک و ابراز احساسات والدین به طور کنترل‌شده و غیر هیجانی
- ایجاد محیط امن و فراهم شدن محیط مناسب برای بروز احساسات و هیجانات کودک
- آموزش درک احساسات کودک توسط والدین با استفاده از عباراتی مانند “خسته‌ای”، “گرسنه‌ای” و “عصبانی هستی” یا تغییر حالات چهره
پس برای پیشگیری از اضطراب جدایی در کودکان باید دید که خود والدین کودک تا چه اندازه در ابراز احساسات‌شان موفق هستند و میتوانند بر هیجان خود کنترل داشته باشند. سپس باید دید که چقدر به کودکشان آموزش میدهند که هیجانش را بروز دهد و کنترل کند. همچنین حمایت عاطفی والدین و ایجاد یک رابطه امن با کودک میتواند نقش پیشگیرانه ای از ابتلا به اضطراب جدایی داشته باشد.
اختلال اضطراب جدایی چگونه درمان میشود؟
برای درمان اختلال اضطراب جدایی در کودکان، مراجعه به متخصص روانشناسی کودک و روان درمانگر کودک الزامی است. از جمله راهکارهایی که برای درمان این اختلال از سوی روانشناسان پیشنهاد میشود، عبارتند از:
-
درمان شناختی-رفتاری:
این نوع درمان به بیماران کمک می‌کند تا الگوهای فکری منفی را شناسایی و تغییر دهند. در CBT، تکنیک‌هایی برای مواجهه با ترس‌ها و کاهش اضطراب تدریجی آموزش داده میشود.
-
خانواده درمانی:
در این نوع درمان، خانواده‌ها در فرآیند درمان شرکت می‌کنند. هدف این است که به والدین و فرزندان کمک شود تا ارتباطات بهتری داشته باشند و از یکدیگر حمایت کنند.
-
کتاب درمانی:
در این روش درمانی با استفاده از کتاب های داستان و شخصیت های داستانی، کودکان میتوانند به درک بهتری از احساسات و تجربیات زندگی دست پیدا کنند و با بکارگیری آنها بتوانند بر اضطراب جدایی خود چیره شوند.
-
تکنیک های آرام سازی:
یادگیری تکنیک‌های تنفس عمیق، مدیتیشن یا یوگا میتواند به کاهش سطح اضطراب کمک کند و به بیماران کمک کند تا در موقعیت‌های استرس‌زا احساس آرامش بیشتری داشته باشند.
-
بازی درمانی:
برای کودکان، بازی میتواند ابزار موثری باشد. این روش به کودکان اجازه میدهد تا احساسات خود را از طریق بازی و خلاقیت بیان کنند و با اضطراب‌هایشان مواجه شوند.
بازی درمانی چطور انجام میشود؟
مراحل پیاده سازی و اجرای بازی درمانی برای کودکانی که دچار اختلال اضطراب جدایی هستند عبارتند از:
- ایجاد محیط امن:
بازی به کودکان احساس راحتی میدهد و آنها را تشویق می‌کند تا احساسات و تجربیات خود را به اشتراک بگذارند.
- شناسایی الگوهای فکری:
در طول بازی، درمانگر میتواند به الگوهای فکری منفی که باعث اضطراب می‌شوند، توجه کند و با کودک درباره آنها صحبت کند.
- مواجهه تدریجی:
از طریق بازی، کودک میتواند به تدریج با موقعیت‌های اضطراب‌آور مواجه شود. این مواجهه میتواند به صورت نقش‌آفرینی یا شبیه‌سازی موقعیت‌های واقعی باشد.
- آموزش مهارت‌های مقابله‌ای:
درمانگر میتواند به کودک تکنیک‌های آرام‌سازی و مهارت‌های حل مسئله را آموزش دهد، که میتواند به مدیریت اضطراب کمک کند.
- تقویت مهارت‌های اجتماعی:
بازی درمانی میتواند به بهبود مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی کودک کمک کند، که معمولاً در کودکان با اضطراب جدایی مشکل‌ساز است. این رویکرد به کودکان کمک می‌کند تا احساسات خود را بهتر درک کنند و ابزارهایی برای مقابله با اضطراب بیاموزند، در حالی که در یک محیط بازی و بدون قضاوت قرار دارند.
-
بازی درمانی با رویکرد شناختی-رفتار:
بازی درمانی با رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) ترکیبی از تکنیک‌های آرام سازی، بازی درمانی و اصول CBT است که به ویژه برای کودکان مفید است. در این رویکرد، درمانگر از بازی به عنوان ابزاری برای شناسایی و تغییر الگوهای فکری و رفتاری کودک استفاده می‌کند.
-
دارو درمانی:
پزشکان ممکن است داروهای ضد اضطراب یا ضد افسردگی را برای کاهش علائم اضطراب تجویز کنند. این داروها میتوانند به تسکین علائم کمک کنند، اما معمولاً باید همراه با درمان‌های غیردارویی استفاده شوند.
بازی درمانی با رویکرد شناختی-رفتاری؛ بهترین روش درمان!
این رویکرد با در نظر گرفتن محدودیت‌های سنی، ویژه ی کودکان خردسال 3 تا 8 سـال طراحی شده و در آن به کودکان امکان داده میشود که در درمـان خـود مشارکت داشته باشند. در این روش از عروسک‌های نمایشی، حیوانات عروسکی، کتاب و دیگر اسباب بازی‌ها استفاده میشود. برای کودکان کم سن به ویژه آنهایی که ارتباط غیر کلامی دارند، استفاده از بـازی و روشهای مبتنی بر آن کارساز مـی‌باشد.
جلسات بازی درمانی با رویکرد CBT
در یک پژوهش با تحقیق بر کودکان مهدکودک های منطقه 2 شهرداری مشهد، با استفاده از بازی درمانی با رویکرد رفتاری-شناختی 10 جلسه درمانی به شرح زیر تعریف شد:
- جلسه اول:
کودک با درمانگر ارتباط برقرار کرده و درمانگر به کودکان و مادران آنها برنامـه‌های درمـانی و چگـونگی شرکت آنان را توضیح میدهد.
- جلسه دوم:
انواع عروسک ها که هر یک نقش‌های متفاوتی را داشته و هیجاناتی را بروز می دادند توسط نمایش عروسکی و تکمیل جملات ناتمام به کودکان آموزش داده میشود.
- جلسه سوم:
ارتباط فکر و احساس از طریق الگوی نمایشی برای کودکان اجرا میشود و کودکان خود نیز آنها را به اجرا در می آورند.
- جلسه چهارم تا دهم:
از تکنیک‌های درمانی این روش شامل احساس آرامش، احساس خوب داشتن، بها دادن و کنترل افکار درونی، نقشـه‌های اکتشافی کودک (راهبردهای مقابله ای)، جایزه به خود برای کارهای خوب، تمــرین کردن و آرام مانــدن بــه وســیله مهـارت‌های مقابلـه ای جدیـد، اسـتفاده میشود.
این جلسات درمانی تاثیر بسزایی در بهبود اختلال اضطراب جدایی این کودکان داشتند.
تاثیرات بازی درمانی در درمان اختلال اضطراب جدایی کودکان
یکی از کارکردهای بازی در رشد و تحول کودکان، نقـش درمانی آن است. از فواید بازی درمانی برای کودکان عبارتند از:
- غلبه بـر تـرسهـای مربـوط به دوران رشد
- ایجاد و ارتقـای رابطـه و دلبستگی
- درهم شکستن مقاومت در کودک
- ایفای نقش و مسئولیت پذیری
- ایجاد لیاقت و توانایی
- ایجاد هیجان مثبت
- آمـوزش نمادین
- تخلیه هیجانی
- پالایش روانی
- خیال پردازی
- تفکر خلاق
بازی با نقش درمانی خود فرصتی را برای کودک فراهم می‌آورد تا بتواند نگرانی ها و نارضایتی‌هایش از محیط را تخلیه و عواطفش را بیان کند.
سخن آخر
تا به الان متوجه شدیم که یکی از شایعترین اختلالات در کودکان اضطراب جدایی است. این اختلال در صورتی که درمان نشود میتواند عواقب جبران ناپذیری در سنین بالاتر برای کودکان ایجاد کند. بـر اسـاس گـزارشی سـه چهـارم کودکانی که از مدرسـه گریـزان هستند مبتلا به اختلال جدایی می‌باشند و در صـورت عـدم اقدام به موقع برای درمان، ممکن است این کودکان به طور ثانوی دچــار اضطراب افــرطی شوند و عــلاوه بــر آن اختلال‌هایی چون فوبی اجتماعی، ترس از مکان‌های بـاز و هراس را نشان دهند. پس اگر کودک شما به چنین مشکلی دچار هست حتما به یک روان درمانگر مراجعه کنید و به نقش کم نظیر مادر بیشتر توجه کنید تا کودکی سالم، قوی، خلاق و با اعتماد به نفس داشته باشید.
